Teczka Roztropności

Przydatne treści

• Koszty notarialne

  W tym materiale znajdziesz informację na temat kosztów wybranych czynności notarialnych.

  • Koszty notarialne w 2025 roku
    • 30 zł – za pełnomocnictwo notarialne w przypadku dokonania jednej czynności;
    • 50 zł – za oświadczenie dotyczące o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku;
    • 50 zł – za sporządzenie, aktu notarialnego dokumentującego testament;
    • 80 zł – za dokumentację zrzeczenia się własności nieruchomości lub do użytkowania wieczystego;
    • 100 zł –  za pełnomocnictwo notarialne w przypadku umocowania zawierającego więcej niż jedną czynność;
    • 150 zł – to wynagrodzenie notariusza za dokumentację testamentu zawierającego zapis o poleceniu bądź pozbawieniu uprawionego spadku do zachowku;
    • 400 zł – prowizja notariusza za sporządzenie dokumentacji małżeńskiej umowy majątkowej;
    • 600 zł –umowa zbycia nieruchomości w przypadku, gdy w związku z umową następuje wypłata świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników bądź renty strukturalnej współfinansowanej ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej.

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

  • Koszty notarialne zakup mieszkania lub domu ze względu na wartość nieruchomości

    Poniżej podane są maksymalne wartości stawek.

    • wartość do 3000 zł – 100 zł;
    • wartość powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł;
    • wartość powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł;
    • wartość powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł;
    • wartość powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł;
    • wartość powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł;
    • wartość powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł, a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn nie więcej niż 7500 zł.

    Jeśli nieruchomość jest przedmiotem umowy, koszty notarialne są również takie same.

    Przykład:

    Jeśli mieszkanie warte jest 600 tys. zł, to maksymalna stawka notarialna za sporządzenie takiej umowy będzie wynosiła 1010 zł + 0,4% (nadwyżki ponad kwotę 60.000 (540.000 x0,4% = 2160), czyli 3170 zł. Do taksy notarialnej należy doliczyć: podatek od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% wartości nieruchomości (jeśli nabywca nie jest zwolniony z tego podatku), opłatę sądową w przypadku, gdy dla nieruchomości jest prowadzona księga wieczysta – 200 zł za wpis prawa własności oraz opcjonalnie 200 zł za wpis hipoteki na rzecz banku, jeśli nabywca zaciąga kredyt hipoteczny na zakup nieruchomosci, taksę za wypisy aktu notarialnego – 6 zł + VAT 23% za każdą rozpoczętą stronę.

    W przypadku darowizny nieruchomości, koszty notarialne wyniosą tyle samo co w przypadku zakupu mieszkania. Należy pamiętać o tym, że osoba obdarowana musi zapłacić podatek od darowizny. Wysokość podatku zależy od tego, w której grupie podatkowej znajduje się obdarowany.

    W przypadku podpisania umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, koszty notarialne za sporządzanie umowy najczęściej rozbijane są na pół. Pierwszą połowę uiszcza się jest przy podpisaniu umowy przedwstępnej, a drugą podczas podpisania umowy przenoszącej własność nieruchomości.

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

• Prawo spadkowe w Polsce

  • Przedmiot prawa spadkowego

    Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku

    Przedmiotem dziedziczenia są prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, które z chwilą jego śmierci przechodzą na jedną lub kilka osób, według zasad dziedziczenia uregulowanych w kodeksie cywilnym (art. 922 § 1 k.c.), z wyłączeniem jednakże tych praw i obowiązków, które bądź są ściśle związane z osobą spadkodawcy, bądź przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 2 k.c.).

    Spadkiem są zatem te prawa i obowiązki zmarłego, które mają charakter cywilnoprawny, majątkowy i nie są ściśle związane z osobą spadkodawcy, a nadto nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami.

    Zaliczamy do nich np.:

    1)  prawo własności rzeczy ruchomych i nieruchomych oraz udział we współwłasności, jak również uprawnienia i obowiązki prawnorzeczowe związane z własnością;

    2)  prawo użytkowania wieczystego i związaną z nim własność budynków i innych urządzeń wzniesionych na gruncie będącym przedmiotem użytkowania wieczystego, służebności gruntowe, zastaw lub hipotekę (wraz z zabezpieczoną wierzytelnością), własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, roszczenie samoistnego posiadacza o wykup działki gruntu, na którym wzniósł budynek, określone w art. 231  k.c.;

    3)  prawa i obowiązki wynikające ze stosunków umownych, z pewnymi wyjątkami;

    4)  roszczenia i obowiązki odszkodowawcze, z pewnymi wyjątkami;

    5)  majątkowe prawa autorskie, prawa do patentu, patent, prawa ochronne na wzory użytkowe;

    6)  w obszarze prawa rodzinnego – w zasadzie prawa i obowiązki związane z małżeńską wspólnością ustawową, a w zakresie roszczeń alimentacyjnych – raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego lub zobowiązanego spadkodawcy;

    7)  prawa majątkowe pracownika wynikające z prawa pracy, jeżeli w myśl art. 63(1)  k.p. nie przechodzą one na wyszczególnione w tym przepisie osoby;

    8)  prawa majątkowe wynikające z prawa wekslowego i czekowego (wynikające bezpośrednio z treści tych papierów wartościowych);

    9)  posiadanie, które nie jest prawem, ale stanem faktycznym chronionym przez prawo i rodzącym szereg skutków prawnych.

    Niezależnie od powyższego, prawo spadkowe przewiduje, że w skład spadku wchodzą obowiązki, które wprawdzie nie obciążały spadkodawcy, bo nie wynikały ze stosunków prawnych istniejących za życia spadkodawcy, ale powstały w związku z jego śmiercią lub później i zaliczane są do długów spadkowych. Do tej grupy obowiązków (długów spadkowych) należą:

    1)  koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku (art. 922 § 3  k.c.), tj. wydatki poniesione na wykup miejsca na grób, trumnę, ceremonię pogrzebową, wystawienie nagrobka;

    2)  koszty postępowania spadkowego, takie jak: koszty zabezpieczenia spadku, spisu inwentarza, ogłoszenia testamentu, przesłuchania świadków testamentu ustnego, koszty związane z wykonawcą testamentu, koszty zarządu spadkiem nieobjętym, wynagrodzenie wykonawcy testamentu i kuratora spadku;

    3)  zaspokojenie roszczeń o zachowek;

    4)  wykonanie zapisów zwykłych i poleceń;

    5)  obowiązek dostarczania małżonkowi i innym osobom bliskim zmarłego mieszkania i urządzenia

    domowego, w zakresie dotychczasowym, przez okres trzech miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy, o którym mowa w art. 923  k.c.;

    6)  zaspokojenie żądań małżonka spadkodawcy dotyczących przeniesienia własności przedmiotów urządzenia domowego ponad jego udział, o jakim mowa w art. 939  k.c.;

    7)  dostarczanie środków utrzymania dziadkom spadkodawcy, o którym mowa w art. 938  i 966  k.c.

    Szereg przepisów szczególnych określa zasady przejścia praw i obowiązków zmarłego na określone osoby, bez względu na to, czy są one spadkobiercami, czy też nie.

    W zakresie prawa najmu lokalu mieszkalnego art. 691 k.c. przewiduje, że w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Osoby te wstępują w stosunek najmu, jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w lokalu do chwili jego śmierci. W braku powyższych osób stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.

    W zakresie umów ubezpieczeń na życie art. 831 § 1 k.c. daje ubezpieczonemu prawo do swobodnego dysponowania sumą ubezpieczenia na wypadek jego śmierci. Może on wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia na wypadek jego śmierci; może również zawrzeć umowę ubezpieczenia na okaziciela. Suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym, ale przechodzi na konkretne osoby oznaczone w polisie.

    Także prawo bankowe (ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r., tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) co do rachunków oszczędnościowych, rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych i rachunków terminowej lokaty oszczędnościowej zmarłego przewiduje w art. 55 ust. 1 pkt 1, że w razie śmierci posiadacza tych rachunków bank jest obowiązany wypłacić z nich kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu posiadacza rachunku osobie, która przedstawi rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią wydatków – w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu, zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku. Zgodnie z art. 56 prawa bankowego posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może pisemnie polecić bankowi dokonanie po jego śmierci wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci), przy czym kwota wypłaty, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.

    Ustawa – Prawo spółdzielcze (ustawa z dnia 16 września 1982 r., tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) w art. 16 § 4przewiduje, że członek spółdzielni może w deklaracji lub odrębnym pisemnym oświadczeniu złożonym w spółdzielni wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest po jego śmierci wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku. Nadto ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych (ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r., tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 z późn. zm.) w art. 9 ust. 3 przewiduje, że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nie przechodzi na spadkobierców. Jeżeli przysługiwało ono małżonkom, z chwilą śmierci jednego z małżonków prawo to przypada drugiemu małżonkowi (art. 14 ust.1  wspomnianej ustawy).

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

  • Dziedziczenie ustawowe

    Polski system prawny zna dwa tytuły powołania do dziedziczenia: testamentowe i ustawowe. Spadkodawca w ramach swobody testowania ma możliwość powołania spadkobiercy w testamencie, wskazując, jakie osoby i w jakiej części mają dziedziczyć pozostały po nim majątek. W przypadku gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, testament z jakichkolwiek przyczyn jest nieważny lub został przez spadkodawcę odwołany albo też osoby wskazane w nim jako spadkobiercy zostały uznane za niegodne dziedziczenia, nie istniały w chwili otwarcia spadku, nie przeżyły spadkodawcy lub odrzuciły spadek z testamentu – w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe.

    Porządek dziedziczenia ustawowego

    Pierwsza grupa dziedziczących – małżonek i zstępni spadkodawcy

    W pierwszej kolejności do spadku z ustawy powołane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku (art. 931 § 1 k.c.).

    Oznacza to, że gdy spadkodawca pozostawił małżonka i jedno dziecko, dziedziczą oni po połowie to, co pozostawił spadkodawca. Jeżeli z małżonkiem spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia troje dzieci, wszyscy dziedziczą po jednej czwartej. Gdy dzieci jest więcej niż troje, małżonkowi zawsze przypada jedna czwarta część, a pozostałe trzy czwarte dzieli się po równo na wszystkie dzieci.

    Pamiętać należy, że współmałżonek, jeśli pomiędzy spadkodawcą a nim istniał ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej, posiada w zasadzie prawo do połowy majątku dorobkowego (w konkretnych okolicznościach faktycznych sąd może uznać, że jest to inny ułamek niż 1/2). Ułamek w majątku dorobkowym małżonka żyjącego nie należy do spadku. Dziedziczeniu podlega tylko ułamek w majątku dorobkowym spadkodawcy. Z chwilą śmierci spadkodawcy majątek wspólny jego i jego żyjącego małżonka staje się z jednej niepodzielnej masy stanowiącej tzw. wspólność łączną – współwłasnością ułamkową. Dziedziczenie obejmuje tylko ułamek pozostały po zmarłym małżonku.

    Zgodnie z prawem polskim za małżonka uznaje się każdego, kto w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w związku małżeńskim. Nie ma znaczenia fakt wspólnego zamieszkiwania czy pożycia lub też jego brak.

    Wyjątek stanowi zasada, zgodnie z którą przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji (art. 935(1) k.c.), czyli małżonek, wobec którego orzeczono separację, podobnie jak małżonek rozwiedziony, nie dochodzi do dziedziczenia.

    Dzieci spadkodawcy zawsze wyłączają od dziedziczenia dalsze grupy spadkobierców, co oznacza, że w braku małżonka spadkodawcy tylko one powołane są do dziedziczenia i dziedziczą całość spadku w częściach równych. Dzieci spadkodawcy dziedziczą po nim niezależnie od tego, czy są to dzieci z małżeństwa, czy też dzieci pozamałżeńskie. Nieistotne jest zatem, czy ich status dziecka wynika z faktu, że urodziły się w małżeństwie, czy też spadkodawca je uznał, czy nastąpiłosądowe ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa. Na równi z dziećmi własnymi traktowane są dzieci przysposobione.

    Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który przypadałby temu dziecku, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, czyli np. wnuków, prawnuków itd. (art. 931 § 2 k.c.). Nadto ma on zastosowanie, gdy ustawa nakazuje traktować dziecko spadkodawcy jak osobę, która nie dożyła otwarcia spadku (np. niegodnego dziedziczenia). Jeżeli więc dla przykładu spadkodawca miał dwoje dzieci, z czego jedno zmarło przed nim pozostawiając dwoje własnych dzieci, czyli wnuków spadkodawcy, to przy braku małżonka do dziedziczenia powołane będzie pozostałe przy życiu dziecko spadkodawcy w 1/2 części i wnuki spadkodawcy po 1/4 części.

    Druga grupa dziedziczących – małżonek, rodzice i rodzeństwo

    W przypadku braku zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuków itd.) do spadku z ustawy powołani są jego małżonek i rodzice (art. 932 § 1 k.c.).

    W przypadku braku zstępnych dziedziczy małżonek spadkodawcy w zbiegu z rodzicami spadkodawcy. Udział spadkowy każdego z rodziców wynosi wówczas 1/4 całości spadku. Tylko jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku (art. 932 § 2 k.c.). Także gdy do spadku dochodzi małżonek i jeden z rodziców spadkodawcy, a brak jest rodzeństwa i dzieci rodzeństwa, udziały małżonka i żyjącego rodzica wynoszą po połowie (art. 932 § 6 k.c.).

    Dziedziczenie przez rodziców zawsze wyprzedza dziedziczenie przez rodzeństwo spadkodawcy. Nawet gdy spadkodawca nie pozostawił ani zstępnych, ani małżonka – cały spadek dziedziczą jego rodzice w częściach równych (art. 932 § 3 k.c.).

    Rodzeństwo spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia tylko wówczas, gdy choćby jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Udział spadkowy, który przypadłby takiemu rodzicowi, przypada wówczas rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli zaś otwarcia spadku nie do dożyło któreś z rodzeństwa, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który przypadłby mu, przypada tym właśnie zstępnym (art. 932 § 4 i 5 k.c.).

    Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem czy dziećmi rodzeństwa spadkodawcy, ma charakter sztywny i zawsze wynosi połowę (art. 933 § 1 k.c.). Jeżeli zaś spadkodawca nie pozostawił żadnych krewnych z grupy pierwszej i drugiej – cały spadek przypada małżonkowi (art. 933 § 2 k.c.).

    Trzecia grupa dziedziczących – dziadkowie spadkodawcy

    Dziadkowie spadkodawcy powołani są do dziedziczenia z ustawy tylko wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa (lub gdy ci nie chcą czy nie mogą dziedziczyć). Od 15 listopada 2023 roku, trzecia grupa spadkobierców została ograniczona do wnuków dziadków. Po zmianach zstępni kuzynów spadkobiercy (tj. tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki) nie są powołani do dziedziczenia ustawowego.

    Czwarta grupa dziedziczących – pasierbowie spadkodawcy

    Jeżeli spadkodawca nie pozostawił ani małżonka, ani żadnych krewnych z wyższych grup, w grę wchodzi dziedziczenie z ustawy przez dzieci małżonka spadkodawcy. Pasierbowie dziedziczą wówczas spadek w częściach równych. Jednak warunkiem powołania do dziedziczenia jest to, by w chwili otwarcia spadku nie żyło już żadne z rodziców pasierba. Dziedziczyć będą tylko ci spośród dzieci małżonka spadkodawcy, którzy warunek ten spełniają (art. 9341 k.c.).

    Piąta grupa dziedziczących – gmina i Skarb Państwa

    W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935). Gmina i Skarb Państwa są zatem spadkobiercami dochodzącymi do dziedziczenia w ostatniej kolejności. Ponieważ prawo polskie nie przewiduje, by jakaś masa majątkowa mogła zostać bezdziedziczna, ci ostatni spadkobiercy nie mogą spadku odrzucić.

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

  • Testament

    Swoboda testowania

    Jedną z głównych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Oznacza ona, że osoba fizyczna w drodze czynności prawnej ma możliwość zadysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Dyspozycje te w prawie spadkowym noszą nazwę rozrządzeń.

    Swoboda testowania nie oznacza jednak, że istnieje zupełna dowolność w podejmowaniu tych czynności. Prawo spadkowe przyjęło zasadę, że rozrządzenia na wypadek śmierci mogą być dokonywane tylko w formie ściśle określonej czynności prawnej i nie mogą naruszać pewnych reguł, które zawarte są w przepisach bezwzględnie obowiązujących

    Pojęcie testamentu

    Testament to jedyna czynność prawna, w której osoba fizyczna może rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci (art. 941 k.c.). Wynika z tego, że nie jest dopuszczalne ani zawarcie umowy dziedziczenia, ani też dokonanie darowizny na wypadek śmierci.

    Cechy czynności prawnej będącej testamentem i treść testamentu

    Czynność prawna obejmująca sporządzenie testamentu charakteryzuje się tym, że:

    – jest to czynność jednostronna;

    – musi być sporządzona w formie ściśle przez prawo określonej, gdyż inaczej

    jest nieważna (art. 958  k.c.);

    – testament może być sporządzony i odwołany tylko osobiście przez spadkodawcę

    (art. 944 § 2  k.c.), nie można go sporządzić ani przez przedstawiciela ustawowego,

    ani przez pełnomocnika;

    – spadkodawca może w każdym czasie odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943  k.c.), co oznacza, że nie można zrzec się odwołania testamentu lub zobowiązać się do jego nieodwołania, gdyż takie oświadczenia spadkodawcy, jako sprzeczne z prawem, byłyby nieważne;

    – za życia spadkodawcy nie wywołuje żadnych zmian w jego sferze majątkowej

    ani nie daje żadnych praw osobom, które mocą testamentu mają być powołane do spadku;

    – skutki testamentu powstają dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy.

    Testament może zawierać różnego rodzaju rozrządzenia spadkodawcy na wypadek jego śmierci. Do najczęściej spotykanych należą: powołanie jednego lub kilku spadkobierców do całości spadku lub do jego części, ustanowienie zapisu zwykłego, ustanowienie polecenia testamentowego, wydziedziczenie, powołanie wykonawcy testamentu. Od 23 października 2011 r. testament może zawierać także ustanowienie zapisu windykacyjnego.

    Odwołalność testamentu

    Jak już wyżej była mowa, testament może być w każdej chwili odwołany w całości albo w części. Odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament bądź w ten sposób, że w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 k.c.). Spadkodawca może odwołać testament tylko osobiście (nie może zrobić tego przez pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego), tylko wówczas, gdy posiada zdolność testowania w chwili odwoływania testamentu i nie działa pod wpływem wad oświadczeń woli.

    W nowo sporządzonym testamencie wola odwołania poprzedniego może być wyrażona bezpośrednio słowami lub wola ta może być dorozumiana (spadkodawca zamieszcza w testamencie takie postanowienia, które nie dadzą się pogodzić z treścią poprzedniego testamentu). Jeżeli spadkodawca odwołał tylko niektóre spośród postanowień testamentowych – inne pozostają w mocy. Jeżeli natomiast sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 k.c.). Powyższa reguła interpretacyjna służy usuwaniu wątpliwości co do wzajemnego stosunku dwu lub więcej testamentów.

    Przesłanki ważności testamentu

    Zdolność testowania

    Zdolność testowania to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu. Zdolność testowania posiadają osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.), to znaczy te, które są pełnoletnie i nie zostały ubezwłasnowolnione. Testamenty sporządzone przez osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych są bezwzględnie nieważne.

    Wady oświadczenia woli

    Nieważność testamentu z powodu wad oświadczeń woli Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony (art. 945 § 1 k.c.):

    – w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, spowodowanym np. chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innym – nawet przemijającym – zaburzeniem czynności umysłowych spadkodawcy, jak np. upojeniem alkoholowym, przy czym, jeżeli spadkodawca sporządził testament w okresie cofnięcia się choroby psychicznej – jest on ważny; choroba psychiczna, o ile nie doprowadziła do ubezwłasnowolnienia, sama w sobie nie powoduje nieważności testamentu; niezbędna jest ocena, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca działał w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, wywołanym tą chorobą; w tym celu niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego;

    – pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca

    nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

    – pod wpływem groźby, bez względu na to, od kogo ona pochodzi i czego dotyczy (groźbą jest sytuacja, gdy spadkodawca może się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe); dla nieważności testamentu wystarcza, że spadkodawca sporządził testament pod wpływem obawy wywołanej groźbą.

    Na nieważność wynikającą z powyższych przyczyn nie można powoływać się jednak po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2 k.c.). Po upływie powyższych terminów nie można już kwestionować ważności testamentu.

    Rodzaje testamentów

    Testament własnoręczny

    Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu, gdyż od spadkodawcy wymagana jest jedynie umiejętność czytania i pisania. Jego sporządzenie nie wymaga ani obecności świadków, ani obecności tzw. osób urzędowych, a fakt jego sporządzenia i treść mogą być przez spadkodawcę zachowane w tajemnicy.

    Testament własnoręczny może być sporządzony w ten sposób, że spadkodawca napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą (art. 949 § 1 k.c.). Napisanie testamentu, choćby częściowo, na maszynie, w komputerze lub przez inną osobę niż spadkodawca (nawet pod jego dyktando) czyni testament nieważnym. Nieważny jest także testament, który nie został podpisany, przy czym podpis powinien znajdować się pod treścią rozrządzeń testamentowych.

    Brak daty na testamencie własnoręcznym nie pociąga automatycznie za sobą nieważności tego testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 k.c.). Opatrzenie testamentu datą służy bowiem temu, by stwierdzić, czy spadkodawca w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania, w jakiej kolejności sporządzał testamenty i jaka jest wzajemna relacja między nimi. Testament własnoręczny może być spisany w dowolnym języku (byleby był to język, który zna spadkodawca), za pomocą dowolnych przyborów do pisania i na dowolnym materiale.

    Testament notarialny

    Spadkodawca może sporządzić testament w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.). Sposób sporządzenia tego testamentu reguluje prawo o notariacie. Testament w tej formie może być sporządzony przez osoby głuche, nieme, niewidome, nieumiejące czytać i pisać. Testament notarialny daje spadkodawcy przede wszystkim poczucie pewności i bezpieczeństwa: pozwala precyzyjnie sformułować jego ostatnią wolę i zapobiega możliwości zniszczenia lub sfałszowania testamentu przez osobę trzecią.

    Testament allograficzny

    Ten rodzaj testamentu polega na złożeniu przez spadkodawcę oświadczenia woli ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, w obecności dwóch świadków (art. 951 § 1 k.c.).

    Z cytowanego przepisu wynika, że spadkodawca musi wyrazić swoją wolę ustnie (a zatem np. nie językiem migowym) i przy jednoczesnej obecności osoby urzędowej i co najmniej dwóch świadków.

    Osoba urzędowa, wobec której składane jest oświadczenie woli, pełni funkcję podobną do notariusza: ma wysłuchać spadkodawcę i sformułować treść postanowień spadkowych w sporządzonym z tej czynności protokole.

    Protokół ze złożonego oświadczenia musi zawierać datę jego sporządzenia, musi być odczytany spadkodawcy w obecności świadków i powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art. 951 § 2 k.c.).

    Niezachowanie któregokolwiek z powyższych wymogów pociąga za sobą nieważność testamentu.

    Testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme (art. 951 § 3 k.c.).

    Notarialny rejestr testamentów (NORT)

    Od dnia 5 października 2011 r. można zarejestrować swój testament w Notarialnym Rejestrze Testamentów, utworzonym przez Krajową Radę Notarialną. Rejestr ten utworzono uchwałą Nr VII/46/2011 z dnia 4 czerwca 2011 r. w sprawie utworzenia rejestru testamentów i zasad jego funkcjonowania, oraz uchwałą Nr VII/72/2011 z dnia 10 września 2011 r. w sprawie uruchomienia notarialnego rejestru testamentów.

    Rejestr jest systemem informatycznym, umożliwiającym rejestrację testamentów w całym kraju i ich wyszukiwanie. Do rejestru wpisuje się tylko dane dotyczące osoby, która sporządziła testament i miejsce zdeponowania testamentu. Nie ujawnia się w nim natomiast treści testamentu. Dane w rejestrach są zachowane w tajemnicy aż do chwili śmierci spadkodawcy. Wpis do rejestru ma charakter dobrowolny i uzależniony jest tylko od woli spadkodawcy. W każdym też czasie spadkodawca może złożyć żądanie usunięcia wpisu z rejestru. W razie zmiany testamentu, na żądanie spadkodawcy poprzedni wpis zostanie usunięty, a informacja o sporządzeniu nowego testamentu, zdeponowanego u notariusza, zostanie wprowadzona do systemu. Rejestracja jest bezpłatna.

    Poszukiwanie testamentu będzie możliwe dopiero po śmierci spadkodawcy, po okazaniu aktu zgonu. Korzystanie z bazy danych rejestru jest odpłatne i możliwe za pośrednictwem dowolnego notariusza. Notariusz sporządza protokół poszukiwań, który może być jednym z dowodów w sądzie, iż spadkodawca nie pozostawił testamentu.

    Powołanie spadkobiercy testamentowego

    Zagadnienia ogólne

    Wyrazem swobody testowania jest zasada, że spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób (art. 959 k.c.). Termin „powołanie do spadku” oznacza powołanie do ogółu praw i obowiązków spadkodawcy, a nie przeznaczenie danej osobie w testamencie określonych przedmiotów czy też praw majątkowych. Jeżeli spadkodawca powołał spadkobiercę do całości spadku, to osoba ta nabywa wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego i wyłączone jest dziedziczenie ustawowe. Jeżeli zaś tylko do części, to spadkobierca testamentowy nabywa ułamkowo określoną część praw i obowiązków zmarłego, a pozostałą część nabywają spadkobiercy ustawowi. Ta sama osoba może jednak dziedziczyć część spadku na podstawie testamentu, a część na podstawie ustawy (np. jeżeli spadkodawca powołał daną osobę tylko do części spadku, a równocześnie ta osoba jest spadkobiercą ustawowym zmarłego).

    Osoba spadkobiercy i jej określenie w testamencie

    Spadkobiercą testamentowym może być każda osoba fizyczna, która żyje w chwili otwarcia spadku i przeżyje spadkodawcę, oraz osoba prawna, która w tejże chwili istnieje, jak również fundacja, która została ustanowiona w testamencie (art. 927 k.c.). Spadkodawca może powołać do dziedziczenia osobę, która zrzekła się dziedziczenia w umowie notarialnej ze spadkodawcą, gdyż zrzeczenie się dziedziczenia dotyczy tylko dziedziczenia ustawowego (art. 1048 k.c.). Do spadkobiercy testamentowego mają zastosowanie przepisy o niegodności dziedziczenia (art. 928 i n. k.c.). Osoba spadkobiercy musi być w testamencie wskazana osobiście przez spadkodawcę, choć niekoniecznie z imienia i nazwiska lub nazwy. Wystarczy, że spadkodawca opisze tę osobę w sposób umożliwiający jej identyfikację. Ustanowienie spadkobiercy nie wymaga też użycia ściśle oznaczonych słów, byleby wola spadkodawcy nie budziła wątpliwości.

    Spadkodawca nie musi także określać wyraźnie wysokości udziałów dla poszczególnych spadkobierców. Jeżeli bowiem powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych (art. 960 k.c.). Zasada ta ma zastosowanie również w sytuacji, gdy spadkodawca sporządził kilka testamentów, powołując w każdym z nich spadkobierców bez określenia wielkości ich udziałów, a z treści testamentów nie wynika zamiar odwołania wcześniejszych.

    Ustanowienie zapisu zwykłego

    Zapis zwykły jest rodzajem rozrządzenia testamentowego spadkodawcy, mocą którego spadkobierca ustawowy lub testamentowy ma obowiązek spełnić określone świadczenia majątkowe na rzecz oznaczonej osoby, tj. zapisobiercy (art. 968 § 1 k.c.). Oznacza to, że zapis może być ustanowiony tylko w testamencie, przy czym testament może ograniczać się tylko do ustanowienia zapisu. Zapis zwykły może być ustanowiony w każdym rodzaju testament, byle był to testament ważny. Osoba zapisobiercy musi być w testamencie oznaczona w sposób umożliwiający jej zindywidualizowanie, gdyż nie jest dopuszczalne ustanowienie zapisu zwykłego na rzecz osoby nieoznaczonej. Fakt ustanowienia zapisu zwykłego nie czyni z osoby powołanej spadkobiercy, ale daje jej pewną korzyść majątkową kosztem majątku spadkowego.

    Przedmiot zapisu

    Przedmiotem zapisu zwykłego jest zawsze pewne świadczenie majątkowe, które ma spełnić spadkobierca (lub zapisobierca obciążony dalszym zapisem czy też zapisobierca windykacyjny) na rzecz zapisobiercy. To świadczenie może polegać na dowolnym działaniu albo zaniechaniu, byleby przedstawiało korzyść majątkową dla zapisobiercy i było wyraźnie określone w testamencie. Może ono polegać na:

    – przeniesieniu na zapisobiercę własności rzeczy,

    – przeniesieniu na niego innego prawa majątkowego, np. użytkowania wieczystego, jakiejś wierzytelności,

    – wypłaceniu określonej sumy pieniężnej jednorazowo lub w formie świadczeń powtarzających się,

    – spełnieniu pewnych usług,

    – ustanowieniu na rzecz zapisobiercy prawa majątkowego, które do tej pory nie istniało, np. ustanowieniu służebności, dożywocia, odrębnej własności lokalu.

    Osoba zapisobiercy

    Zapisobiercą może być dowolna osoba fizyczna lub prawna, może nią być także spadkobierca ustawowy lub testamentowy. Do zapisu zwykłego stosuje się odpowiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności dziedziczenia i niegodności (art. 972 k.c.). Oznacza to, że osoba zapisobiercy musi być wyraźnie określona w testamencie przez spadkodawcę, gdyż zapisobiercą nie może być osoba nieoznaczona. Spadkodawca nie może też nikogo upoważnić do jej oznaczenia. Zapisobierca musi mieć zdolność dziedziczenia: osoba fizyczna musi zatem żyć w chwili otwarcia spadku (lub być poczęta) i musi przeżyć spadkodawcę, osoba prawna musi w chwili otwarcia spadku istnieć, chyba że jest to fundacja ustanowiona w testamencie, która dopiero ma powstać (art. 927 k.c.). Jeżeli którykolwiek z powyższych warunków nie jest spełniony – zapis jest pozbawiony skutków prawnych.

    Zapisobierca może zostać uznany za niegodnego otrzymania zapisu. Przepisy o niegodności dziedziczenia (art. 928–930 k.c.) mają tutaj odpowiednie zastosowanie. Z powództwem takim może wystąpić każda osoba, która ma w tym interes prawny (przede wszystkim osoba obciążona zapisem).

    Zapis zwykły

    Istota zapisu zwykłego i jego wykonanie

    Skutkiem ustanowienia zapisu zwykłego jest powstanie w chwili śmierci spadkodawcy po stronie obciążonego zapisem (z reguły spadkobiercy) obowiązku polegającego na wykonaniu zapisu. Pomiędzy zapisobiercą a osobą obciążoną zapisem powstaje stosunek zobowiązaniowy polegający na tym, że zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem jego wykonania, tj. spełnienia odpowiedniego świadczenia. Zapis zwykły nie powoduje zatem automatycznego przejścia praw nim objętych na osobę uprawnioną.

    Jeżeli przedmiotem zapisu była rzecz oznaczona co do tożsamości (np. konkretne mieszkanie, samochód itd.), to z chwilą śmierci spadkodawcy osoba uprawniona z tytułu zapisu zwykłego nie staje się ich właścicielem. Jest to główna różnica pomiędzy zapisem zwykłym a zapisem windykacyjnym. Istotą zapisu zwykłego jest więc to, że świadczenie nim objęte musi być przedmiotem odrębnej umowy. W umowie tej obciążony zapisem zwykłym przenosi na zapisobiercę własność rzeczy lub inne prawo, ustanawia na jego rzecz określone prawo majątkowe itd., w zależności od tego, co jest przedmiotem zapisu.

    Chociaż stosunek zobowiązaniowy pomiędzy zapisobiercą a obciążonym powstaje już w chwili otwarcia spadku, nie oznacza to, że już z tą chwilą zapisobierca może żądać jego wykonania. To, kiedy zapis zwykły ma być wykonany, zależy w pierwszej kolejności od spadkodawcy, który może w testamencie określić termin wykonania zapisu. Upływ terminu określonego w testamencie będzie wyznaczał wówczas wymagalność zapisu zwykłego. Warunek zawieszający Spadkodawca może także uzależnić zapis od warunku zawieszającego. W takiej sytuacji zapis ma być wykonany po ziszczeniu się tego warunku. Jeżeli nic na ten temat w testamencie nie postanowiono, zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (art. 970 k.c.). Obciążony zapisem jest zobowiązany do jego wykonania dopiero po wezwaniu go przez zapisobiercę. Jeżeli zapisobierca został obciążony dalszym zapisem, może on powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę (art. 970 zdanie drugie k.c.).

    Jeżeli obciążony zapisem zwykłym nie chce spełnić świadczenia dobrowolnie, zapisobierca może dochodzić realizacji swoich roszczeń na drodze sądowej.

    Przedawnienie roszczeń z tytułu zapisu zwykłego

    Z upływem pięciu lat od dnia wymagalności zapisu roszczenie z tytułu zapisu zwykłego (tj. żądanie spełnienia świadczenia objętego zapisem) przedawnia się (art. 981 k.c.). Bieg przedawnienia rozpoczyna się dopiero wówczas, gdy uprawniony zażądał wykonania zapisu zwykłego, a jeżeli nie wystąpił z takim żądaniem, przedawnienie biegnie od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony zażądał wykonania zapisu w najwcześniejszym możliwym terminie.

    Istota zapisu windykacyjnego i jego ustanowienie

    Zapis windykacyjny, w odróżnieniu od zapisu zwykłego, pozwala na urzeczywistnienie woli spadkodawcy już z chwilą jego śmierci. Skutkuje on bowiem automatycznym przejściem na osobę uprawnioną własności rzeczy, przejściem innego prawa majątkowego lub powstaniem prawa objętego tym zapisem już w chwili otwarcia spadku, bez konieczności podejmowania po śmierci spadkodawcy dodatkowych czynności prawnych. Jest to nowy, nieznany wcześniej prawu polskiemu, dodatkowy rodzaj rozrządzenia testamentowego, wprowadzony do kodeksu cywilnego z dniem 23 października 2011 r. Daje on testatorowi większą swobodę w dysponowaniu swoim majątkiem na wypadek śmierci, bo obok powołania spadkobiercy, uczynienia zapisu zwykłego czy polecenia pozwala na skorzystanie z nowej instytucji, o odmiennych skutkach prawnych. Zwiększa także skuteczność decyzji testatora, bo uniezależnia realizację jego woli od podjęcia odpowiednich środków prawnych przez jego spadkobierców (jak np. w zapisie zwykłym). W swojej istocie zapis windykacyjny bliższy jest powołaniu spadkobiercy niż zapisowi zwykłemu. Powołanie spadkobiercy oznacza bowiem, że w chwili śmierci spadkodawcy przechodzą na spadkobiercę od razu wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Ustanowienie zapisu windykacyjnego oznacza zaś nabycie w analogicznej chwili ściśle określonych praw przez osobę uprawnioną z tego zapisu.

    Z uwagi na daleko idące skutki, ustanowienie zapisu windykacyjnego obwarowane jest pewnymi ograniczeniami. Dotyczą one tak sposobu ustanowienia, jak i przedmiotu zapisu.

    Zapis windykacyjny jest rozrządzeniem testamentowym, a więc można go ustanowić tylko w ważnym testamencie. Nie może być on jednak skutecznie ustanowiony w każdym testamencie. Zapis windykacyjny można ustanowić tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego (art. 981(1) k.c.). Jeżeli ustanowiono go w innym testamencie, nie wywoła on zamierzonych skutków prawnych. Choć nie jest to jednoznacznie rozstrzygnięte w przepisach, cześć doktryny opowiada się za tym, że można go  traktować tylko jako zapis zwykły.

    Z uwagi na powstanie w chwili otwarcia spadku skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego, rozrządzenia tego typu nie można dokonać pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli jednak ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku, zastrzeżenia te nie mają większego znaczenia (art. 981(3) § 1 zdanie trzecie k.c). W sytuacji kiedy jednak to nie nastąpiło do czasu śmierci spadkodawcy, zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące, a zatem zapis windykacyjny jest ważny. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny (art. 981(3) § 1 k.c.). Nieważny zapis windykacyjny może wywołać jednak skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, o ile z treści testamentu lub z okoliczności nie wynika co innego (art. 981(3) § 2 k.c.).

    W praktyce, to czy zapis windykacyjny dokonany pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu będzie ważny, czy nieważny, czy też wywoła skutki zapisu zwykłego, zależeć będzie tylko od konkretnych okoliczności sprawy i ich oceny przez sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

    Przedmiot zapisu windykacyjnego

    Nie wszystkie przedmioty i prawa mogą być objęte zapisem windykacyjnym. Z instytucji tej skorzystać można tyko co do praw i przedmiotów, które dają się zindywidualizować. Nadto każde z niżej wskazanych dóbr musi być określone w testamencie w sposób jednoznacznie je identyfikujący.

    Zgodnie z art. 981(1) § 2 k.c. przedmiotem tego zapisu może być:

    – rzecz oznaczona co do tożsamości, tj. przedmiot materialny (art. 45  k.c.), istniejący, a nie mający powstać w przyszłości, zindywidualizowany, w tym ruchomość, jak i nieruchomość;

    – zbywalne prawo majątkowe, tj. każde prawo, które można przenieść w drodze czynności prawnej na inną osobę, o wartości majątkowej w obrocie, np. wierzytelność, udział w spółce z o.o., prawa z papierów wartościowych; z uwagi jednak na różnorodność praw majątkowych i możliwe ograniczenia dysponowania nimi przez spadkodawcę, skuteczność wskazania danego prawa jako przedmiotu zapisu windykacyjnego wymaga indywidualnej oceny;

    – przedsiębiorstwo, tj. zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, w rozumieniu art. 55(1)  k.c.;

    – gospodarstwo rolne, tj. grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 55(3) k.c.).

    Wyliczenie powyższe dotyczy rzeczy i praw istniejących za życia spadkodawcy. Niezależnie jednak od tego spadkodawca może w testamencie ustanowić dwa prawa w celu przekazania osobie uprawnionej w drodze zapisu windykacyjnego. Prawa te powstaną dopiero w chwili śmierci spadkodawcy i z tą samą chwilą przejdą na rzecz zapisobiercy windykacyjnego. Prawami tymi są: użytkowanie w rozumieniu art. 252 i n. k.c. oraz służebność w rozumieniu art. 285 i n. k.c. Wskazane wyżej wyliczenie rzeczy i praw mogących być przedmiotem zapisu windykacyjnego ma charakter katalogu zamkniętego, co oznacza, że innych dóbr tą drogą na rzecz zapisobiercy przekazać nie można. W szczególności, przedmiotem zapisu windykacyjnego nie mogą być pieniądze, rzeczy oznaczone co do gatunku, wykonanie usługi.

    Ustanawiając zapis windykacyjny, spadkodawca nie może naruszyć praw osób trzecich. Zgodnie bowiem z art. 981(2) k.c. zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Nadto jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

    Osoba zapisobiercy i jej prawa

    Do zapisów windykacyjnych stosuje się odpowiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i niegodności (art. 981(5) k.c.).

    Wynikają stąd następujące konsekwencje.

    Zapisobiercą windykacyjnym może być każda osoba fizyczna żyjąca w chwili otwarcia spadku i każda istniejąca w tej dacie osoba prawna. Nadto zapisobiercą tym może być dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku, pod warunkiem że urodzi się żywe, oraz fundacja ustanowiona w testamencie, pod warunkiem że zostanie zarejestrowana w ciągu dwóch lat od dnia ogłoszenia testamentu (art. 927 k.c.).

    Zapisobiorcą windykacyjnym może być jedna osoba lub kilka osób. Nie ma przeszkód do tego, by jedna rzecz była przedmiotem zapisów windykacyjnych na rzecz kilku osób, np. własność nieruchomości może być przedmiotem zapisu na rzecz kilku osób w różnych udziałach. Z mocy odesłania z art. 981(5) k.c. mogą tu być też stosowane zasady z art. 960 k.c. czy art. 965 k.c. Jeżeli więc spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny jednego przedmiotu na rzecz kilku osób, nie określając ich udziałów, w braku odmiennej woli wyrażonej w testamencie, przyjąć należy, że udziały tych osób są równe. Nadto jeżeli spadkodawca uczynił zapis windykacyjny danego przedmiotu na rzecz kilku podmiotów, a jeden z nich nie chce lub nie może być zapisobiercą (np. odrzucił zapis, został uznany za niegodnego), przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypadnie pozostałym zapisobiercom, w stosunku do przypadających im udziałów.

    Ustanawiając zapis windykacyjny, spadkodawca może skorzystać też z instytucji podstawienia (art. 963 k.c.). Można więc ustanowić zapis windykacyjny na rzecz danej osoby, na wypadek gdyby inna osoba, na rzecz której ustanowiono ten zapis, nie chciała lub nie mogła być zapisobiercą windykacyjnym.

    Wykonywanie jakichkolwiek uprawnień do przedmiotu zapisu możliwe jest po ostatecznym nabyciu praw stąd płynących, co uzewnętrznione zostanie dopiero w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku lub w zarejestrowanym akcie poświadczenia dziedziczenia (art. 1027 k.c.). Zgodnie z art. 677 § 2 k.p.c. w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd stwierdza także nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając osobę, dla której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiot tego zapisu. Według zaś art. 95f § 1 pkt 7a pr. not. akt poświadczenia dziedziczenia zawiera także wskazanie osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiotów tych zapisów, chyba że osoby te nie chcą lub nie mogą być zapisobiercami.

    Zapisobierca windykacyjny może być uznany za niegodnego nabycia zapisu, stosownie do treści art. 928 k.c., a zatem według takich samych zasad jak spadkobierca. Dotyczy to przypadków, gdy: dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

    Wola spadkodawcy w postaci ustanowienia zapisu windykacyjnego nie może przesądzać jednak definitywnie, że dany przedmiot czy prawo wejdzie do majątku zapisobiercy. Zależy to też bowiem od woli zapisobiercy. Tak jak spadkobiercy przysługuje możliwość przyjęcia bądź odrzucenia spadku, tak i zapisobierca windykacyjny ma możliwość zdecydowania, czy z prawa tego skorzysta. Po śmierci spadkodawcy, w ciągu 6 miesięcy od uzyskania wiadomości, iż istnieje zapis windykacyjny na jego rzecz, zapisobierca może zapis windykacyjny przyjąć bądź odrzucić. Brak oświadczenia w tym terminie będzie oznaczał, że zapis przyjął (art. 1015 k.c.). Oświadczenie to składa się przed sądem lub przed notariuszem, nie można go złożyć pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu i jest ono nieodwołalne (art. 1018 k.c.). Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu zapisu zapisobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu zapisu może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym zapisobiercy (art. 1017 k.c.).

    Oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu zapisu jest nieodwołalne, ale w pewnych okolicznościach można uchylić się od skutków takiego oświadczenia lub od skutków prawnych braku oświadczenia w terminie. Chodzi o przypadek działania pod wpływem błędu lub groźby. Zastosowanie będą miały tu zasady analogiczne jak w przypadku spadkobiercy uchylającego się od skutków prawnych przyjęcia lub odrzucenia spadku bądź skutków braku oświadczenia (art. 1019 § 1 i 2 k.c.).

    Jeżeli zapisobierca odrzucił zapis windykacyjny, to przedmiot zapisu co do zasady stanie się przedmiotem spadku i będzie podlegał właściwym w danym przypadku regułom dziedziczenia (o ile nie dojdzie do przyrostu).

    Odrzucenie zapisu może być w pewnych okolicznościach uznane za dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli. Dlatego też, stosownie do art. 1024 k.c., stosowanego tu odpowiednio, jeżeli zapisobierca odrzucił zapis windykacyjny z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia zapisu, może żądać, ażeby odrzucenie zapisu zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Uznania odrzucenia zapisu za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu zapisu, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia zapisu.

    Uznanie odrzucenia zapisu za bezskuteczne będzie dawało wierzycielowi możliwość zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zapisu, tak jakby wszedł on do majątku dłużnika, tj. zapisobiercy odrzucającego zapis. Choć formalnie odrzucenie zapisu będzie skutkowało przeważnie tym, że przedmiot nim objęty stanie się majątkiem spadkobiercy, a nie zapisobiercy-dłużnika, pokrzywdzony wierzyciel zapisobiercy-dłużnika uzyska zaspokojenie z tego przedmiotu. Warunkiem jest jednak, by zapisobierca, który odrzucił zapis, był niewypłacalny w chwili dokonywania tej czynności.

    Okres tymczasowości zapisu windykacyjnego, tj. do daty przyjęcia bądź odrzucenia zapisu, może rodzić potrzebę rozliczeń pomiędzy spadkobiercą a niedoszłym zapisobiercą windykacyjnym, który posiadał przedmiot zapisu, lub wykonywał co do tego przedmiotu pewne uprawnienia. I tak, spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która władała przedmiotem zapisu jako zapisobierca windykacyjny, lecz zapisobiercą nie jest, wydała mu ten przedmiot. Do roszczeń spadkobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu zapisu, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów oraz do roszczeń przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy (art. 1029 i 1029(1) k.c.).

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

• Zachowek

  • Czym jest zachowek?

    Swoboda testowania oznacza, że spadkodawca może cały swój majątek przeznaczyć w testamencie dowolnej osobie nienależącej do rodziny albo dalszym krewnym, z pominięciem najbliższych. Jego spadkobiercy ustawowi nie są jednak pozbawieni ochrony. Przysługuje im bowiem prawo do zachowku. Prawo to wyraża się możliwością żądania od spadkobiercy zapłaty określonej sumy pieniężnej, która stanowi równowartość pewnego ułamka części, w jakiej osoby te dziedziczyłyby spadek, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Prawo do żądania tej sumy nie oznacza jednak, że osoby uprawnione do zachowku odzyskują status spadkobiercy. Osoba powołana do dziedziczenia w testamencie (którą może być także osoba z kręgu uprawnionych do zachowku) pozostaje spadkobiercą, z tym tylko, że ma obowiązek spłaty na rzecz osób uprawnionych określonych sum z tytułu zachowku, które należą do długów spadkowych.

    Zachowek nie tylko chroni spadkobierców ustawowych od niekorzystnych rozrządzeń testamentowych w zakresie spadkobrania, ale także stanowi ochronę przed pokrzywdzeniem ich poprzez ustanowienie zapisu windykacyjnego czy dokonywanie przez spadkodawcę darowizn. W tym przypadku roszczenie o zachowek może być realizowane także przeciwko innym spadkobiercom ustawowym, a nawet przeciwko osobom, które nie są spadkobiercami, ale uzyskały od spadkodawcy zapis windykacyjny czy darowiznę.

    Osoby uprawnione do zachowku

    Prawo do zachowku przysługuje: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy (art. 991 § 1 k.c.). Uprawnienie tych osób zależne jest od tego, czy w danej sytuacji faktycznej byliby oni powołani do dziedziczenia z mocy ustawy. kolejność powołania.

    O kolejności powołania do spadku z ustawy decydują przepisy prawa spadkowego. I tak:

    – w pierwszej kolejności prawo do zachowku służy małżonkowi i dzieciom zmarłego,

    a jeżeli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego zstępnym, czyli wnukom lub prawnukom spadkodawcy; przy czym dzieci własne są traktowane na równi z przysposobionymi;

    – jeżeli spadkodawca nie miał dzieci własnych ani przysposobionych, prawo do zachowku przysługuje, obok jego małżonka, także rodzicom.

    Zachowek nigdy nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy ani zstępnym rodzeństwa.

    W określonych sytuacjach faktycznych nie przysługuje on także osobom, które formalnie należą do osób uprawnionych. Prawa do zachowku nie posiadają:

    1)  spadkobiercy, którzy zrzekli się dziedziczenia, to znaczy zawarli ze spadkodawcą za jego życia umowę notarialną o zrzeczeniu się dziedziczenia; jeżeli w umowie tej nie postanowiono inaczej, nie mają prawa do zachowku także zstępni zrzekającego się, czyli jego dzieci i wnuki (art. 1048 , 1049  k.c.);

    2)  spadkobiercy, którzy zostali uznani przez sąd za niegodnych dziedziczenia z powodu tego, że dopuścili się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłonili go do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzili mu w dokonaniu jednej z tych czynności, umyślnie ukryli lub zniszczyli testament spadkodawcy, podrobili albo przerobili jego testament albo świadomie skorzystali z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego, uporczywie uchylali się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, a także uporczywie uchylali się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. (art. 928  k.c.); zstępni niegodnego, to znaczy jego dzieci czy wnuki, mają jednak prawo do zachowku;

    3)  spadkobiercy, którzy odrzucili spadek przypadający im z ustawy, to znaczy złożyli przed sądem lub notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku, w terminie sześciu miesięcy od czasu, gdy dowiedzieli się, że są powołani do dziedziczenia (art. 1020  k.c.); zstępni odrzucającego spadek mają prawo do zachowku;

    4)  spadkobiercy, którzy zostali wydziedziczeni, a zatem pozbawieni przez spadkodawcę prawa do zachowku w testamencie z powodu: uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy, dopuszczenia się przeciw spadkodawcy lub osobom mu najbliższym umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008  k.c.); zstępni wydziedziczonych zachowują prawo do zachowku;

    5)  małżonek zmarłego, jeżeli zostanie wyłączony od dziedziczenia wyrokiem sądowym, w sytuacji gdy spadkodawca jeszcze za swojego życia wystąpił o rozwód lub separację z winy tego małżonka, żądanie było uzasadnione, a pozostali spadkobiercy ustawowi w terminie sześciu miesięcy od daty uzyskania wiadomości o otwarciu spadku wytoczyli przeciwko temu małżonkowi powództwo o wyłączenie go od dziedziczenia (art. 940  k.c.).

    Osobiste kwalifikacje uprawnionego

    Ustalony w powyższy sposób udział spadkowy mnoży się przez 1/2 lub przez 2/3, w zależności od osobistych przymiotów uprawnionego. Zasadą jest, że zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Tylko w sytuacji, gdy uprawniony w chwili śmierci spadkodawcy jest trwale niezdolny do pracy albo zstępny uprawniony jest małoletni, zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego (art. 991 § 1 k.c.).

    Wysokość zachowku

    Ułamek, który powstaje przez pomnożenie udziału spadkowego przez 1/2 lub 2/3 (w zależności od przymiotów uprawnionego), mnoży się następnie przez wartość pieniężną spadku, do której dolicza się także zapisy windykacyjne i pewne darowizny (substrat zachowku). Sposób obliczania substratu zachowku jest dość skomplikowany i ma kilka etapów:

    a) najpierw oblicza się pieniężną wartość aktywów (rzeczy i praw pozostałych po spadkodawcy) i pasywów, czyli długów; przy obliczaniu długów spadkowych nie uwzględnia się jednak długów wynikających z zapisów zwykłych, poleceń i z zachowku (art. 993 c.);

    b) następnie odejmuje się ustaloną w powyższy sposób sumę długów od wartości wszystkich aktywów, uzyskując w ten sposób tzw. czystą wartość spadku;

    c) do tej wartości dolicza się następnie wartość zapisów windykacyjnych i niektóre darowizny uczynione przez zmarłego na rzecz spadkobierców, osób uprawnionych do zachowku oraz innych osób, przy czym wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku, wartość darowizny ustala się według stanu z chwili jej dokonywania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 993 i 995  c.); przez dodanie do czystej wartości spadku wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego oraz darowizn otrzymuje się tzw. substrat zachowku.

    Przy doliczaniu darowizn stosuje się następujące zasady:

    – darowizny na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku dolicza się do spadku bez względu na to, kiedy zostały uczynione (art. 994 § 1  k.c.);

    – nie dolicza się do spadku darowizn na rzecz innych osób niż wyżej wymienione, jeżeli zostały one uczynione przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz

    od otwarcia spadku (art. 994 § 1  k.c.);

    – przy obliczaniu zachowku dla zstępnego (dziecka lub wnuka) nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy jeszcze nie miał zstępnych, chyba że darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2  k.c.);

    – przy obliczaniu zachowku dla małżonka nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (art. 994 § 3  k.c.);

    – nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych;

    – dla zasady doliczania darowizn nie ma znaczenia, że w chwili otwarcia spadku przedmiot darowizny już nie istnieje lub że wyszedł z majątku.

    Odroczenie terminu spłaty, rozłożenie na raty, obnizenie zachowku.

    Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Stanowi o tym nowy art. 9971 § 1 Kodeksu cywilnego.

    Warto pamiętać, iż w przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie na wniosek zobowiązanego sąd może jednak przedłużyć ten termin. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat. Możliwe jest też odroczenie terminu zapłaty rat już wymagalnych.

    Obdarowanie uprawnionego do zachowku

    Jeżeli spadkodawca za swojego życia dokonał darowizny na rzecz osoby uprawnionej do zachowku, darowiznę taką odlicza się od należnego mu zachowku. Zasadą jest zaliczanie na należny zachowek wyłącznie darowizn uczynionych na rzecz tej osoby. Tylko w przypadku gdy uprawnionym jest dalszy zstępny spadkodawcy – zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego, jak i uczynione na rzez wstępnego zapisy windykacyjne (art. 996 k.c.). Jeżeli natomiast uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek, tak samo jak darowiznę, poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania i wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997 k.c.).

    Realizacja uprawnień z tytułu zachowku

    Roszczenie o zapłatę równowartości zachowku lub o jego uzupełnienie

    Jeżeli uprawniony do zachowku nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu zwykłego czy windykacyjnego, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 i art. 1000 k.c.). Roszczenie takie realizowane jest poprzez wytoczenie powództwa o zapłatę przeciwko zobowiązanemu, przy czym:

    – najczęściej do zapłaty zachowku zobowiązany jest spadkobierca testamentowy (art. 991 § 2  k.c.). Może być nim także spadkobierca ustawowy, jeżeli spadkodawca sporządził tak zwany negatywny testament: ograniczył się w testamencie do wyłączenia swojego następcy od dziedziczenia ustawowego, nie wydziedziczając go równocześnie; może się też zdarzyć, że spadkobiercy ustawowemu przypadło ze spadku mniej niż wynosi jego własny zachowek, a równocześnie spadkodawca za swojego życia dokonywał darowizn na rzecz swoich przyszłych spadkobierców ustawowych, wówczas zobowiązanym do zapłaty zachowku będzie współspadkobierca ustawowy, który otrzymał darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku;

    – jeżeli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobierców należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Osoba ta jednak odpowiada tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego (art. 999(1) § 1  k.c.). Jeżeli więc z przedmiotem zapisu związane są jakieś obciążenia, do zapłaty których obowiązany będzie zapisobierca, to należy je odliczyć od wartości przedmiotu zapisu. Nadto, gdy osoba, na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek (art. 999(1) § 2  k.c.). Osoba, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu (art. (art. 999(1) § 3  k.c.). Jeżeli spadkodawca uczynił zapis windykacyjny na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego jest solidarna (art. 999(1) § 4  zdanie pierwsze k.c.). Uprawniony do zachowku może więc żądać zapłaty całego lub części zachowku od jednego z zapisobierców, od kilku z nich lub od każdego z osobna. (art. 366 § 1  k.c.). Jeżeli jedna z osób, na których rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych (art. 999(1) § 4  zdanie drugie k.c.);

    – jeżeli zaś uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku ani od spadkobierców, ani od osób, na rzecz których uczyniono zapisy windykacyjne, przysługuje mu roszczenie o zapłatę lub uzupełnienie zachowku przeciwko osobie, która uzyskała od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku. Jednak obdarowany odpowiada tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1  k.c.), co oznacza, że wolny będzie od odpowiedzialności, jeżeli darowiznę utracił albo zużył w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że w chwili wyzbycia się lub zużywania darowizny powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Natomiast jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, odpowiada wobec innych uprawnionych tylko z nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2  k.c.). W sytuacji gdy jest kilku obdarowanych, obdarowany wcześniej jest obowiązany do zapłaty odpowiedniej sumy tylko wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później (art. 1001  k.c.). Osoba obdarowana może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie uprawnionemu przedmiotu darowizny (art. 1000 § 3  k.c.).

    Przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku

    Dochodzenie roszczeń z tytułu zachowku ograniczone jest pod względem czasowym. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k.c.). Jeżeli nie ma testamentu, roszczenie to przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku. Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku (art. 1007 § 2 k.c.).

    Wydziedziczenie

    Potoczne znaczenie słowa „wydziedziczenie” nie jest tożsame z jego znaczeniem prawnym. „Wydziedziczenie” potocznie najczęściej oznacza pozbawienie spadkobiercy jego udziału spadkowego poprzez powołanie do spadku, drogą testamentu, innych osób. W sensie prawnym natomiast „wydziedziczenie” polega na pozbawieniu dziedzica ustawowego uprawnienia do zachowku.

    Uznanie za niegodnego

    Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

    1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

    2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

    3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;

    4) uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;

    5) uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

    Warto zauważyć, iż powyższy materiał nie uwzględnia zapisów dotyczących powołania Fundacji Rodzinnej.

    Materiał sporządzony został w oparciu o stan prawny obowiązujący na dzień 30 kwietnia 2025 r. Treści w nim zawarte mają charakter ogólny oraz informacyjny i nie wyczerpują w całości poruszonych w nim zagadnień. Materiał nie stanowi porady prawnej i nie powinien stanowić wyłącznej podstawy do wniosków na temat Twojej indywidualnej sytuacji. Przed podjęciem konkretnych kroków prawnych rekomendujemy skontaktowanie się z adwokatem, radcą prawnym lub doradcą podatkowym, celem otrzymania profesjonalnej porady adekwatnej do Twojej indywidualnej sytuacji i zamierzonych celów.

• Pełnomocnictwo i środki na koncie w banku

  • Pełnomocnictwo do konta w banku

    Pełnomocnictwo lub upoważnienie do konta bankowego pozwala innym osobom występować w imieniu właściciela rachunku we wskazanym przez niego zakresie. Oznacza to swobodę realizowania czynności prawnych związanych z rachunkiem bankowym oraz jego bieżącą obsługą.
    Pełnomocnictwo do rachunku bankowego może otrzymać dowolna osoba, którą właściciel konta darzy zaufaniem – kodeks cywilny nie narzuca, że musi to być na przykład krewny.
    Pełnomocnictwo pozwala realizować czynności związane z rachunkiem tylko za życia właściciela rachunku. Po jego śmierci pełnomocnictwo wygasa.

    Co warto zrobić?

    1. Jeżeli zależy nam, aby środki były do dyspozycji spadkobierców, można złożyć dyspozycję wkładem na wypadek śmierci.
    2. Poinformować osoby posiadające pełnomocnictwo o jego wygaśnięciu w razie śmierci.
  • Środki zgromadzone na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym czy na lokacie

    Środki zgromadzone przez właściciela na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym czy na lokacie w przypadku jego śmierci podlegają dziedziczeniu. W przypadku złożenia dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, dziedziczenie ogranicza się do środków, które pozostają po wypłatach wynikających z dyspozycji.
    Zgromadzone środki zostaną wypłacone pod warunkiem przedstawienia odpowiednich dokumentów, w tym postanowienia o nabyciu spadku wydanego przez sąd lub aktu poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza. Bank będzie też wymagał obecności wszystkich spadkobierców podczas podziału środków.

    Co warto zrobić?

    1. Poinformować spadkobierców o posiadanych środkach i miejscu ich przechowywania.
    2. Aktualizować na bieżąco informacje o posiadanych rachunkach czy lokatach.

• Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci

  • Dyspozycja środkami na rachunku bankowym na wypadek śmierci

    Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci to zapis, który pozwala przekazać bliskim środki zgromadzone na rachunku oszczędnościowym, potocznej lokacie lub rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym, bez konieczności przeprowadzania postępowania spadkowego. Dyspozycję można złożyć do wielu rachunków jednocześnie, jednak nie można jej złożyć do rachunku wspólnego.
    Posiadacz rachunku może w każdym czasie pisemnie odwołać lub zmienić dyspozycję. Przekształcenie rachunku indywidualnego w rachunek wspólny jest równoznaczne z odwołaniem dyspozycji.

    Kto może zostać wskazany w dyspozycji?

    Dyspozycję można sporządzić tylko na rzecz określonych osób, którymi zgodnie z przepisami prawa mogą być:

    • małżonek
    • zstępni (np. dzieci, wnuki)
    • wstępni (np. rodzice, dziadkowie)
    • rodzeństwo

    Oznacza to, że w dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie można wskazać np. przyjaciół czy partnera (jeżeli nie jest małżonkiem).

    Maksymalna kwota wypłaty

    Maksymalna kwota, jaka może być wypłacona w ramach dyspozycji (bez względu na ilość złożonych dyspozycji), to dwudziestokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysków, ogłoszona przez prezesa GUS na ostatni miesiąc przed śmiercią Posiadacza rachunku.

    Co wtedy, gdy wskazanych jest kilka dyspozycji lub kilka osób uprawnionych?

    W przypadku wskazania wielu osób w dyspozycji, wskazuje się udział kwotowy lub procentowy do środków zgromadzonych na rachunku.

    W przypadku wskazania wielu dyspozycji – gdy suma tych dyspozycji przekracza wskazaną maksymalną kwotę wypłaty, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej.

    Dyspozycja a spadek i podatek

    Kwota wypłacona osobie uprawnionej  nie wchodzi do spadku. Podlega ona opodatkowaniu, zgodnie z Ustawą z dnia 28 lipca 1983 o podatku od spadków i darowizn.

    Co warto zrobić?

    1. Wskazać osoby uprawnione do wypłaty środków zgromadzonych w banku.
    2. Regularnie aktualizować te dyspozycje, szczególnie jeżeli sytuacja życiowa się zmienia (np. rozwód, nowy związek).
    3. Poinformować bliskich o posiadaniu kont w banku i złożonych dyspozycjach.

• Gdy posiadasz:

  • Środki zgromadzone w PPK

    Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK) to dobrowolny system długoterminowego oszczędzania na emeryturę, współfinansowany przez pracownika, pracodawcę i państwo. Środki gromadzone w PPK są prywatne i mogą być wypłacone po ukończeniu 60. roku życia lub w określonych sytuacjach (na przykład na leczenie czy wkład własny na mieszkanie).
    Śmierć uczestnika Pracowniczych Planów Kapitałowych oznacza, że zgromadzone przez niego środki podlegają dziedziczeniu. Środki z rachunku PPK są dzielone w następujący sposób:

    • Uczestnik PPK może wskazać dowolną osobę jako uposażoną, a jeżeli nie wskazał nikogo, zgromadzone środki przechodzą na spadkobierców na podstawie prawa spadkowego. Środki mogą zostać przekazane w gotówce lub na rachunek PPK.
    • Niezależnie od wskazanych uposażonych, jeżeli Uczestnik PPK jest w związku małżeńskim, jego współmałżonek otrzymuje połowę oszczędności z PPK zgromadzonych w trakcie małżeństwa, o ile mieli oni wspólność majątkową. Oszczędności te zostaną dopisane do konta PPK współmałżonka (jeżeli je posiada) lub wypłacone w gotówce.

    Co warto zrobić?

    1. Wskazać osoby uprawnione do wypłaty środków z PPK. Można wskazać jedną lub kilka osób.
    2. Regularnie aktualizować te dyspozycje, szczególnie jeżeli sytuacja życiowa się zmienia (np. rozwód, nowy związek).
    3. Poinformować bliskich o posiadaniu PPK.
  • Środki zgromadzone w Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE) i na subkoncie ZUS

    W przypadku śmierci osoby posiadającej środki w Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE) oraz na subkoncie ZUS, pieniądze te w znaczącej części przypadków nie przepadają tylko są przekazywane określonym osobom lub podlegają dziedziczeniu. Proces ten różni się w zależności od sytuacji prawnej zmarłego, w tym tego czy śmierć nastąpiła przed osiągnięciem wieku emerytalnego czy po.
    W tym pierwszym przypadku sytuacja różni się w zależności od tego, czy w chwili śmierci ktoś był czy nie w związku małżeńskim i jaki w tym małżeństwie obowiązywał ustrój majątkowy. I tak:

    Jeżeli zmarły był w związku małżeńskim i miał wspólność majątkową:

    • Połowa środków zgromadzonych w OFE trafia na rachunek OFE lub subkonto ZUS współmałżonka
    • Połowa środków zgromadzonych na subkoncie ZUS trafia na subkonto ZUS współmałżonka
    • Druga połowa wszystkich środków podlega dziedziczeniu zgodnie z dyspozycją zmarłego lub zasadami spadkowymi

    Jeżeli zmarły był singlem, był rozwiedziony lub miał rozdzielność majątkową:

    • Całość zgromadzonych środków w OFE i na subkoncie ZUS trafia do osób wskazanych przez zmarłego w dyspozycji dla OFE i na subkoncie ZUS (jeśli ją złożył) lub do spadkobierców..

    Natomiast niezależnie od pozostawania w związku małżeńskim lub nie, dla osób które nabyły prawo do emerytury lub do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego miały ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej, których całość środków znajduje się już na subkoncie ZUS i które nie pobierają okresowej renty kapitałowej:

    • Zmarły może wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do takich środków (z wyjątkiem dla osób pozostających w związku małżeńskim, wtedy wskazanie innych osób niż z najbliższego kręgu zmarłego np. dzieci, rodzice i wymaga zgody małżonka).
    • Środki z subkonta ZUS podlegają dziedziczeniu w pierwszych trzech latach od przejścia na emeryturę. Po wypłacie 37. emerytury środki z subkonta nie podlegają dziedziczeniu i wypłacie.

    Co warto zrobić?

    1. Wskazać osoby uprawnione do wypłaty środków z OFE i subkonta ZUS. Można wskazać jedną lub kilka osób (zwłaszcza gdy chcesz zadysponować środkami inaczej niż wynika to z prawa spadkowego).
    2. Regularnie aktualizować te dyspozycje, szczególnie jeżeli sytuacja życiowa się zmienia (np. rozwód, nowy związek).
    3. Poinformować bliskich o istnieniu konta OFE i subkonta ZUS.
  • Akcje

    Dziedziczenie akcji

    W Polsce dziedziczenie akcji podlega ogólnym zasadom prawa spadkowego, które jest uregulowane w kodeksie cywilnym.
    Dziedziczenie akcji może podlegać podatkom od spadków i darowizn. Zwolnieni z podatku są najbliżsi krewni (tzw. Grupa 0), jeżeli zgłoszą spadek w Urzędzie Skarbowym w ciągu 6 miesięcy. Inne osoby płacą podatek według skali zależnej od stopnia pokrewieństwa i wartości spadku.

    Co warto zrobić?

    1. Poinformować spadkobierców o posiadanych akcjach.
    2. Aktualizować informacje w razie zmian dotyczących posiadanych akcji.